"Vixiados. Represión, investigación e vixilancia na Galiza da Guerra Civil (1936-1939)"

A captura e recollida de información tivo un papel determinante na construción do ‘Nuevo Estado’, e por en consecuencia, do mesmo réxime franquista. Toda a sociedade tiña que estar baixo sospeita. E aquí non se fai distinción, aínda que é certo que na aplicación das penas ou castigos non ten punto de comparación. Mais o obxectivo dos sublevados era dar a sensación de que o Estado era unha especie de ‘gran hermano’ vixiante. Non se admitía o debate, nin a discrepancia, nin a controversia. Todo era oficial. Só había unha única opinión, amplificada logo nunha cadea social de trasmisión xerarquizada…

A autoconciencia de formar parte deste engrenaxe social, auspiciada e fomentada dende as altas instancias, foi fundamental para entender un xeito de funcionamento tan prolongado no tempo da ditadura. Cadaquén tiña o seu papel nesta nova sociedade. Mais o modelo non podía ser cuestionado, porque non había outro, non había alternativa…

Este traballo vai cara ás novas xeracións educadas na cultura democrática actual aos que cando se lles fala do franquismo lles queda moi, moi lonxe. 

"Limiar" de Emilio Grandío Seoane, en Vixiados. Represión, investigación e vixiancia na Galicia da Guerra Civil (1936-1939), Laiovento, 2011.

En Galicia, ao igual que noutras zonas de España onde triunfa o Golpe, toda a sociedade é sospeitosa. O novo Estado totalitario que se estaba a crear tivo o seu mellor campo de probas para o remate da guerra nas zonas controladas dende os primeiros días. As retagardas, así, convértéronse en lugares clave. A sociedade galega, entre outras, converteuse no laboratorio onde probar o  desenvolvemento dunha nova realidade institucional que se creaba practicamente da nada e dende experiencias nunca vistas. Dende ese intre, o conxunto da sociedade colocouse baixo sospeita: ábrense os procesos de investigación, delación e depuración.

O franquismo concebiu a coerción física e moral como parte estrutural do seu proxecto posto que non aspiraba á integración dos vencidos nun proxecto comunitario ou integrador. O novo Estado impúxose á poboación mediante un sistema, unha estratexia de intimidación baseado na xénese dun clima de violencia e contención estendido ao conxunto da sociedade e prolongado baixo formas diversas…

A implicación activa da gran parte da sociedade civil, a que se sentía vencedora, no perverso plan de amedrentamento, terror e marxinación social da ditadura franquista colocou os vencidos nunha situación de permanente sometemento moral, chantaxe emocional, desprezo e humillación.

Rodríguez González, J.: "A implantación da dictadura franquista. A represión e os procesos de control social", en Grandío Seoane, E.: Vixiados. Represión, investigación e vixiancia na Galicia da Guerra Civil (1936-1939), Laiovento, 2011.

En Galicia, tras o triunfo dos sublevados en agosto de 1936, comezouse a construír o novo réxime político rompendo co pasado liberal e democrático, sobre todo coa democracia republicana. O obxectivo inicial común dos sublevados era rematar co goberno da FP, coa súa orientación progresista. Máis aquel Golpe non tiña unha determinada cor política máis alá do seu grao de reacción ao cambio social e político. A diferenza co golpe de Sanjurjo, de só catro anos antes, fora, sen dúbida, a non implicación exclusiva da restauración monárquica. Todo podía ser construído, dende a óptica da reacción, no ‘Nuevo Estado’. A dirección militar inicial foi determinante neste proceso de construción. Esta tarefa levouse a cabo mediante unha estratexia intimidatoria, baseada nun clima de violencia extrema e o sostén de redes sociais de apoios coincidentes, xeralmente, cos sectores máis conservadores das sociedades locais. Nesta tarefa, as accións e a presenza da igrexa católica e do partido único FET y de las JONS, aínda que non exclusivamente, serán clave. Disciplina e violencia, control e submisión, son elementos esenciais á hora de entender á nova España. O que comeza en Galicia e en todos os territorios gañados polos grupos militares sublevados, converterase nunha realidade aplicable ao conxunto do territorio español tras o 1 de abril de 1939.

O control da retagarda desde agosto 1936 constituíu unha obsesión para as autoridades sublevadas, por motivos obvios. Todo se atopaba enfocado a un único obxectivo, necesario e imprescindible: gañar a guerra. As sucesivas remodelacións do sistema de vixilancia, o cambio de mandos e incluso as relacións do sistema de vixilancia e investigación co organigrama da seguridade interior dos nazis, a partir de 1938, son boa proba disto. Galicia foi campo de experimentación de todo este proceso xa que xuntaba ao seu pronto control, zonas destacadas de elementos contrarios ao Golpe, os primeiros "fuxidos" e fugas por mar. Ademais, a existencia no seu territorio de cuarteis militares de referencia –coas sedes na Coruña, da VIII División Militar de Terra, e en Ferrol, do Departamento Marítimo do Cantábrico- cun número notable de soldados de reemprazo obrigaba a unha vixilancia especial nestas zonas, ante o perigo dunha posible apertura dunha fronte ás costas do rumbo dos sublevados. Neste obxectivo de vixilancia, a unión dos militares cos vellos conservadores, falanxistas, e a Garda Civil creou unha tupida rede de información na que todo o mundo era sospeitoso, sen excepción. Toda sociedade se atopaba suxeita a vixilancia. Neste contexto, a rutina das delacións e o apoio de boa parte da sociedade civil a estas medidas e actitudes foi fundamental. A sensación de normalidade era, tan só, aparente. Unha situación "anormal" que se converte de xeito forzado en cotián.

A vixilancia exerceuse directamente sobre os individuos e sobre a sociedade, independentemente da adscrición ideolóxica, posición social ou económica. A vixilancia, xunto aos procesos constantes de depuración, foron dous elementos que caracterizarán a nova sociedade desde os primeiros días do golpe. E isto padecérano por igual “esquerdistas” como “xente de orde”, empregados públicos -normalmente mestres e médicos- como traballadores do sector privado – Banco Pastor, CAMPSA, Compañía Arrendataria de Fósforos, Tabacos ou Fábrica de Armas, tan só na cidade de Coruña-. Os cidadáns perden os seus dereitos e serán clasificados en afectos, desafectos e indiferentes. Estes últimos tamén contribuían á continuidade do sistema.

Esta Alcaldía ante el temor de que pudiese tratarse de una persona peligrosa para el Régimen, que por convenirle se hacía la loca, vino vigilándola muy de cerca, creyendo firmemente que se trata de una perturbada que bien pudo adquirir tal enfermedad en los primeros días de la guerra; suponiendo que procede de Asturias. […] lo pongo en conocimiento de V. E. por si se digna disponer sea trasladada a un Establecimiento benéfico, siendo conveniente se lleve en un vehículo a propósito cuanto antes, por si pudiera tratarse de una espía. 

ARG, Goberno Civil, "Expedientes de Ayuntamiento", G-2864